Tập trung chủ yếu thủy điện nhỏ
Sau hơn hai thập kỷ phát triển mạnh mẽ, hệ thống thủy điện Việt Nam đã có hơn 270 nhà máy với tổng công suất xấp xỉ 24.900 MW, đóng góp khoảng 30% sản lượng điện năng mỗi năm. Tuy nhiên, mô hình vận hành phụ thuộc gần như hoàn toàn vào quy luật mưa - lũ đang phải đối mặt với một thực tế: biến đổi khí hậu khiến thời tiết ngày càng cực đoan, bất định, buộc ngành điện phải chuyển sang tư duy vận hành thích ứng, linh hoạt và dựa trên dữ liệu thời gian thực.
Trong tổng công suất 24.900 MW, nhóm thủy điện lớn (trên 30 MW) chiếm gần 90%, chủ yếu nằm ở Tây Bắc và Bắc Trung Bộ. Trái lại, miền Trung và Tây Nguyên có mạng lưới sông suối dốc, ngắn, chảy xiết lại chỉ sở hữu một phần nhỏ các nhà máy lớn, còn lại phần lớn là thủy điện nhỏ, phân tán theo các sông suối vùng cao.
Trên lưu vực Sê San, chuỗi Thượng Kon Tum công suất khoảng 220 MW, Plei Krông 100 MW, Ialy 720 MW, Sesan 3 là 260 MW và Sesan 4 khoảng 360 MW được xem là “xương sống” của hệ thống điện khu vực Bắc Tây Nguyên.
Xuôi về phía hạ lưu, hệ thống Sê Rêpok lại tạo thành một dải công trình nối tiếp nhau, gồm Sê Rêpok 3, Sê Rêpok 4, Buôn Tua Srah cùng Buôn Kuốp, nhà máy lớn nhất của cụm này với công suất 280 MW xen kẽ với Drây H’Linh.
Tại lưu vực sông Ba, chuỗi Ayun Hạ, Krông H’Năng, Sông Ba Hạ và Thủy điện Sông Hinh tạo thành tuyến năng lượng chính của Nam Tây Nguyên, trong đó Sông Ba Hạ là tổ hợp lớn nhất khu vực với công suất 220 MW.
Các thủy điện ở khu vực Tây Nguyên - Nam Trung Bộ phần lớn có công suất nhỏ.
Dọc dãy Trường Sơn, hệ thống thủy điện ven núi tiếp tục trải dài với A Vương, Đăk Mi 4 - công suất lên tới 190-264 MW tùy giai đoạn, Sông Bung 2, Sông Bung 4 và Sông Tranh 2 có công suất 190 MW trước khi dòng nước tới chuỗi hồ Hương Điền - Bình Điền - Tả Trạch thuộc vùng Thừa Thiên Huế.
Đặc điểm sông suối ở Tây Nguyên và miền Trung là ngắn, dốc, chảy xiết theo trục Tây - Đông. Do đó, các hồ thủy điện nằm trên cao, mỗi hồ chứa tới hàng trăm triệu mét khối nước. Khi xả lũ, dòng nước đổ về rất nhanh, tạo áp lực lớn lên vùng hạ du và dễ gây ngập sâu. Đáng chú ý, hầu hết các hồ thủy điện ở Tây Nguyên, trong đó có Lâm Đồng, đều được xây dựng theo dạng bậc thang trên cùng một lưu vực. Khi hồ phía trên xả, hồ phía dưới buộc phải mở cửa theo, dòng nước vì thế dồn dập, áp lực chồng lên nhau, tạo nên tình trạng “lũ chồng lũ”.
Chuyên gia Nguyễn Huy Hoạch - Hiệp hội Năng lượng Việt Nam - nhận định, đợt mưa lũ sau bão số 14 cho thấy rất rõ sự khác biệt về khả năng phòng lũ giữa các hệ thống hồ chứa bậc thang. Một số hồ thủy điện có dung tích phòng lũ khá lớn thì khả năng cắt, giảm lũ đạt hiệu quả cao. Nhưng cũng có những hồ chứa thủy điện không có dung tích chống lũ, chủ yếu phục vụ phát điện là chính nên hiệu quả chống lũ rất hạn chế, thậm chí phải xả nước xuống hạ lưu bằng đúng lưu lượng nước về hồ để đảm bảo an toàn tuyệt đối cho công trình.
Chẳng hạn, với lưu vực sông Ba, hệ thống bậc thang gồm Ayun Hạ, Krông H’Năng, Sông Ba Hạ, cộng với Thủy điện Sông Hinh ở nhánh lớn bên cạnh. Dung tích phòng lũ của các hồ thủy điện trên lưu vực này rất hạn chế, chức năng chính vẫn là phát điện. Khi lũ, bão số 14 về nhanh, lượng nước đổ về hồ Sông Ba Hạ đã vượt quá khả năng giữ lại, buộc nhà máy phải xả xuống hạ lưu gần bằng lưu lượng về. Do Sông Ba Hạ không phải hồ chuyên chống lũ, thời điểm cao nhất, lưu lượng xả lên tới 16.100 m³/s, khiến các khu vực Phú Hòa, Đông Hòa, Sơn Hòa ngập sâu, giao thông nhiều nơi bị chia cắt.
Sẽ điều chỉnh quy trình liên hồ chứa trong tháng 12
Trao đổi với PV Tiền Phong, một lãnh đạo Cục Kỹ thuật an toàn và Môi trường công nghiệp - Bộ Công Thương cho biết, đợt vừa rồi đoàn công tác của Bộ Công Thương đã đi kiểm tra 4 hồ chứa ở Lâm Đồng nhưng không có hồ thủy điện Sông Ba Hạ . Hồ thủy điện này được vận hành theo quy trình do Chủ tịch UBND tỉnh phê duyệt và theo lệnh điều hành của Ban Chỉ huy phòng thủ dân sự và Chủ tịch tỉnh trong đợt mưa lũ.
“Các báo cáo gửi về Bộ đều khẳng định Sông Ba Hạ vận hành đúng quy trình và đúng lệnh điều hành của tỉnh”, lãnh đạo Cục Kỹ thuật an toàn và môi trường công nghiệp cho hay.
Thủy điện Sông Ba Hạ xả lũ kỷ lục trong đợt mưa lũ cuối tháng 11.
Theo vị lãnh đạo, về kỹ thuật thì khi lũ vượt lịch sử và kéo dài nhiều ngày, hồ dù có chức năng cắt lũ cũng chỉ cắt được trong một thời gian ngắn. Khi nước đã đầy hồ bắt buộc phải chuyển sang chế độ đảm bảo an toàn công trình nghĩa là nước về bao nhiêu phải xả bấy nhiêu. Luật quy định ưu tiên số một là an toàn công trình. Nếu công trình mất an toàn thì hậu quả còn lớn hơn rất nhiều.
“Trong tình huống vừa rồi, Chủ tịch tỉnh cho phép Sông Ba Hạ tích nước vượt mực nước dâng bình thường lên mực nước gia cường để giảm ngập cho hạ du – tức là cắt thêm khoảng hơn 60 triệu m³ nước. Nhưng để chính xác, cần báo cáo chính thức của đơn vị”, vị này nói.
Chia sẻ về quy trình vận hành liên hồ chứa hiện bộc lộ nhiều bất cập, lãnh đạo Cục Kỹ thuật an toàn và Môi trường công nghiệp cho hay, quy trình vận hành liên hồ chứa được phê duyệt từ 2018-2019. Những năm gần đây xuất hiện nhiều hiện tượng thời tiết cực đoan vượt ra ngoài các tình huống được dự trù trong quy trình.
“Hiện Thủ tướng đã giao Bộ Nông nghiệp và Môi trường chủ trì phối hợp Bộ Công Thương rà soát, điều chỉnh. Chúng tôi đang thực hiện và dự kiến hoàn thành trong tháng 12. Sắp tới có thể tính đến phương án cho phép Chủ tịch tỉnh quyết định hạ mực nước đón lũ thấp hơn mức hiện tại để giảm tối đa thiệt hại hạ du. Nhưng điều kiện tiên quyết là dự báo phải chính xác”, lãnh đạo Cục Kỹ thuật an toàn và Môi trường công nghiệp cho hay.
Hoặc