Một “thế giới 15 giây”

“Con vịt vàng đáng yêu ghê”, một giọng trẻ con vang lên từ điện thoại, chưa dứt thì liền sau đó là tiếng cô gái trẻ: “Nhảy đi, nhảy đi, lên nào, lên nào”, chỉ vài giây sau, lại tới một giọng thuyết minh đều đều, nội dung dường như chẳng liên quan gì đến đứa trẻ 7 tuổi: “Top 5 kiểu mẹ chồng dễ ghét nhất, số 3 là…”.

Mọi thứ nối tiếp nhau. Chỉ chừng 15 đến 30 giây là một nội dung mới xuất hiện. Không đầu không cuối, nhạc dồn dập, tiếng cười, tiếng hét… thành một chuỗi âm thanh rối loạn. Và đó cũng là cơ chế “hút” người xem của định dạng video ngắn.

Chị H. thở dài: “Tôi cũng không biết phải làm sao, thằng bé cứ mượn được điện thoại của bố mẹ là xem hết clip này đến clip khác. Mẹ gọi thì bảo thêm 1 phút thôi, mà 1 phút đó chắc xem được cả chục video. Tôi cũng không thể quản hết con xem nội dung gì, chỉ giới hạn số giờ xem bằng cách thu điện thoại”.

Chuyện ở gia đình chị H. không phải là trường hợp hiếm. Thậm chí còn phổ biến nữa là khác.

Ở nhiều nên tảng, từ TikTok đến YouTube Shorts hay Instagram Reels, những video ngắn với âm thanh bắt tai, hình ảnh giật gân và nhịp cắt nhanh đến chóng mặt đã trở thành món ăn tinh thần hàng ngày của Gen Alpha. Không cần có đầu đuôi, không cần câu chuyện rõ ràng, chỉ cần “gây sốc trong vài giây đầu tiên”, thế là đủ để giữ ánh mắt đứa trẻ lại và khiến ngón tay của chúng tiếp tục vuốt màn hình.

Với các bạn nhỏ, đây không chỉ đơn thuần là một hình thức giải trí. Đó là một phần thực tại - nơi các xu hướng thay đổi theo giờ, và mọi tương tác đều xảy ra tức thì.

Một điệu nhảy không ai hiểu nổi, một câu nói hài hước được nhại đi nhại lại, hay một thử thách có phần ngớ ngẩn cũng có thể trở thành đề tài được bàn tán cả ngày trong lớp học. Dần dần, trẻ làm quen với cách tiếp nhận nội dung kiểu “mảnh vụn”: Không cần logic, không cần đào sâu, chỉ cần đủ vui, đủ lạ, đủ trend.

Điều này đặt ra một câu hỏi lớn: Làm thế nào để hội Gen Alpha (những người dưới 15 tuổi) phân biệt được giữa: Thật và giả, giữa những điều giá trị hơn như kỹ năng sống, trải nghiệm thực hay thời gian chất lượng với thứ cảm giác tức thời mà video ngắn mang lại?

Khi 15 giây thay đổi cả cách tư duy

Việc tiếp xúc liên tục với video ngắn không chỉ dừng lại ở việc giải trí. Nó âm thầm định hình cách các bạn nhỏ cảm nhận và xử lý thế giới xung quanh, theo cách ngày càng nhanh hơn, ngắn hơn và dễ bị kích thích hơn.

Một nghiên cứu của Google công bố đầu năm 2024 cho thấy: Thời lượng trung bình của mỗi video YouTube Shorts mà thanh thiếu niên xem chỉ khoảng 17 giây, và mỗi phiên có thể kéo dài đến 70 clip. Trên TikTok, số liệu của BBC chỉ ra rằng 80% video phổ biến có độ dài dưới 20 giây, trong đó mốc 15-16 giây là “điểm vàng” để giữ chân người xem dưới 18 tuổi.

Những người đã xem và nghiện các video ngắn ngày càng khó tập trung vào những hoạt động đòi hỏi sự kiên nhẫn, như đọc sách, học bài hay thậm chí là một cuộc trò chuyện có chiều sâu. Một báo cáo của Viện Tâm lý học Trung Quốc (2023) đã ghi nhận sự sụt giảm rõ rệt về khả năng chú ý của trẻ em trong 5 năm qua, khi các em dành phần lớn thời gian cho nội dung ngắn, có nhịp độ nhanh và độ kích thích cao.

Không chỉ vậy, video ngắn thường được thiết kế để khơi dậy và dẫn dắt cảm xúc của người xem một cách tức thời: hài hước, giật mình, cảm động, thậm chí là sợ hãi - tất cả được “nén” lại trong chưa đầy nửa phút. Việc lặp đi lặp lại kiểu kích thích này hàng chục, hàng trăm lần mỗi ngày khiến trẻ quen với việc chỉ tìm những cảm xúc mạnh, làm mờ dần khả năng cảm nhận những niềm vui giản dị, bền vững hơn.

Nội dung mà các bạn nhỏ tiếp cận thường được cá nhân hóa tối đa, nghĩa là hệ thống sẽ chỉ gợi ý những gì trẻ từng bấm thích, xem lâu hay tương tác. Điều này không còn đơn thuần là "lựa chọn thông minh", mà là kết quả của các thuật toán học máy và trí tuệ nhân tạo (AI) ngày càng tinh vi.

Chúng hoạt động theo cơ chế: Quan sát thói quen, cảm xúc, tốc độ vuốt, thời gian dừng lại ở mỗi video, rồi ngay lập tức đề xuất thứ "vừa miếng" tiếp theo.

Lâu dần, người xem sống trong một “bong bóng nội dung” - nơi sở thích, quan điểm, thậm chí cả thế giới quan cũng bị bó hẹp trong những gì AI cho là phù hợp nhất với chính mình.

Và điều đáng lo hơn nữa là ranh giới giữa thật và giả ngày càng trở nên mong manh.Những video được dựng kỹ, những câu chuyện bị thổi phồng, hoặc những hình ảnh không phản ánh đúng thực tế, tất cả có thể khiến trẻ khó phân biệt điều gì là thật, điều gì chỉ là diễn.

Phụ huynh lúng túng trong thế giới 15 giây

Trẻ nghiện video ngắn, nhưng người lớn lại… không biết làm gì?

Tại Trung Quốc, theo khảo sát của China Daily, có đến 92% phụ huynh tin rằng con mình có dấu hiệu “nghiện” video ngắn. 66% bày tỏ lo ngại về nội dung phản cảm, thiếu kiểm duyệt; hơn 70% cảm thấy con ngày càng thiếu động lực học tập và không còn hứng thú với những hoạt động ngoài đời. Thậm chí, xử tỷ dân này cũng đã từng tung ra tính năng “chế độ trẻ em” - tự động giới hạn thời gian xem TikTok bản nội địa (Douyin) xuống 40 phút/ngày - nhưng hầu hết phụ huynh thừa nhận: “Chỉ cần con biết cách gỡ cài đặt là đâu lại vào đó”.

Tại Hàn Quốc, mối lo về việc trẻ em dán mắt vào màn hình quá nhiều đã khiến chính phủ triển khai các trại hỗ trợ điều chỉnh hành vi sử dụng Internet, đặc biệt dành cho lứa tuổi thanh thiếu niên.

Theo Korea Times, hơn 1.200 học sinh từng tham gia các chương trình này, trong đó phần lớn là những em dành quá nhiều thời gian cho các nội dung dạng clip ngắn. Tuy vậy, đây không phải là giải pháp dễ tiếp cận với mọi gia đình, vì không phải ai cũng đủ điều kiện về thời gian, chi phí, và trên hết không phải đứa trẻ nào cũng sẵn sàng tham gia.

Trước thực tế này, không ít phụ huynh thừa nhận mình cảm thấy lúng túng, thậm chí bất lực. Phản ứng thường thấy nhất là giấu điện thoại, tắt Wifi, cấm đoán bằng đủ mọi cách nhưng rồi đâu lại vào đấy. Bởi càng cấm, trẻ càng tìm cách lách; còn phụ huynh, nếu không thật sự hiểu con đang mê mẩn điều gì, thì mọi nỗ lực kiểm soát cũng chỉ là tạm thời.

Và có 1 sự thật là: Video ngắn không xấu. Vấn đề không nằm ở định dạng, mà ở cách dùng chúng trong bao lâu và với mục đích gì.

Trong bài viết “Cha mẹ ơi, đừng để con cái trở thành ‘nô lệ’ của những video ngắn” đăng trên báo Bắc Kinh, có đoạn: “Nhiều chuyên gia giáo dục khuyên phụ huynh nên cùng con phân tích nội dung video đang xem: Vì sao con thích? điều gì khiến con cười? Điều gì làm con thấy phi lý? Đây là cách đơn giản mà hiệu quả để rèn tư duy phản biện cho trẻ, thay vì để con thụ động tiếp nhận những nội dung đã được thuật toán gợi sẵn.

Bên cạnh đó, phụ huynh nên khuyến khích con từ người xem trở thành người sáng tạo. Việc tự làm video, dù chỉ là kể chuyện, làm món ăn, trồng cây hay ghi lại khoảnh khắc bình thường, giúp trẻ hiểu được công sức phía sau mỗi clip và biết trân trọng nội dung chất lượng hơn”.

Theo tờ China Youth Daily, có gần 80% trẻ vị thành niên được khảo sát đã sử dụng video ngắn để học kiến thức đơn giản nhẹ nhàng như khoa học hay kỹ năng xã hội, một tín hiệu tích cực nếu được khai thác đúng hướng.

Và quan trọng hơn cả, điều mà chúng ta nên nhắc nhau và nhắc trẻ, đó chính là: Ngoài thế giới 15 giây kia, còn có một cuộc sống khác, chậm hơn, sâu hơn và thật hơn.

Ảnh tổng hợp