Nằm gần ngã ba sông Ninh Cơ và sông Hồng, làng Hành Thiện từ lâu nổi tiếng là vùng đất hiếu học, nơi sản sinh nhiều danh nhân, trí thức kiệt xuất. Nơi đây còn được gọi là làng khoa bảng.
Đặc biệt hơn, mảnh đất này còn lưu giữ nhiều công trình cổ, tiêu biểu là chùa Keo Hành Thiện – di tích kiến trúc nghệ thuật đặc sắc của vùng đồng bằng Bắc Bộ.
Di tích kiến trúc nghệ thuật chùa Keo Hành Thiện gồm chùa Keo trong (Thần Quang tự) và chùa Keo ngoài (Đĩnh Lan tự).
Thần Quang tự có lịch sử khởi dựng từ thời Lý, do Thiền sư Dương Không Lộ cho xây dựng vào năm 1061 trên đất Giao Thuỷ (thuộc tỉnh Nam Định cũ, nay là tỉnh Ninh Bình), với tên gọi ban đầu là Nghiêm Quang tự. Năm 1167, chùa được đổi tên thành Thần Quang tự.
Năm 1611, một trận lũ lớn trên sông Hồng đã cuốn trôi làng mạc, trong đó có ngôi chùa cổ. Một bộ phận cư dân ở vùng đất Giao Thuỷ xưa dời sang phía nam sông Hồng lập nên làng Hành Cung (sau đổi là Hành Thiện) và xây dựng ngôi chùa Keo mới, còn gọi là chùa Keo Hành Thiện.
Trải qua hơn 400 năm, chùa Keo Hành Thiện đã nhiều lần được trùng tu, mở rộng nhưng vẫn giữ được các giá trị kiến trúc nghệ thuật tiêu biểu thời Hậu Lê.
Hiện nay, chùa Keo Hành Thiện tọa lạc trên khu đất rộng hơn 1ha, gồm các hạng mục như tam quan ngoại, tam quan nội kiêm gác chuông, phủ Mẫu, hành lang, chùa Phật, đền Thánh, nhà Tổ và các công trình phụ trợ. Chùa được dựng hoàn toàn bằng gỗ lim với hệ thống cột, vì kèo chạm khắc tinh vi. Kiến trúc chùa theo kiểu “nội công, ngoại quốc”, gồm 121 gian liên hoàn, bố cục đối xứng qua trục linh đạo.
Phía trước chùa là hồ bán nguyệt phẳng lặng, nước trong vắt, soi bóng gác chuông cổ kính.
Tam quan nội kiêm gác chuông tọa lạc sát đường đi, gồm 5 gian, được xây dựng theo lối kiến trúc chồng diêm 2 tầng 8 mái.
Gác chuông có kết cấu khung được dựng bằng gỗ lim, mang đậm phong cách kiến trúc thuần Việt. Đây là công trình cổ, bảo lưu được nhiều yếu tố từ khi khởi dựng vào thế kỷ 17.
Chùa được phối thờ theo kiểu “tiền Phật, hậu Thánh”. Ngoài thờ Phật, chùa còn thờ Đức Thánh tổ, Thiền sư Dương Không Lộ, một nhân vật lịch sử có công lớn đối với vương triều Lý, được vua Lý phong làm Quốc sư kiêm Đại pháp sư và là người khởi dựng chùa.
Cách tam quan nội một khoảng sân gạch là chùa Phật, kết cấu theo kiểu chữ “Công” gồm tiền đường 5 gian, thiêu hương 3 gian, thượng điện 3 gian mái cong.
 |
 |
 |
Dù đã trải qua nhiều lần trùng tu, chùa vẫn giữ được nhiều nét kiến trúc thời khởi dựng.
 |
 |
Các chi tiết điêu khắc mang tính nghệ thuật cao, thể hiện tay nghề của nghệ nhân xưa.
Không gian thờ tự linh thiêng bên trong ngôi chùa.
 |
 |
Với những giá trị tiêu biểu, di tích kiến trúc nghệ thuật chùa Keo Hành Thiện đã được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng di tích lịch sử quốc gia đặc biệt từ năm 2016. Năm 2019, lễ hội chùa Keo Hành Thiện được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Không gian yên bình trong ngôi cổ tự tạo cảm giác thanh tịnh, thư thái cho khách tham quan.
Hiện nay có 30 thủ từ luân phiên trông nom chùa Keo Hành Thiện
Không chỉ là di tích kiến trúc độc đáo, chùa Keo Hành Thiện theo lời ông Nguyễn Vũ Phô (sinh năm 1959), thủ từ trông coi thì suốt trăm năm qua đều không có sư trụ trì. Mọi công việc trông nom, chăm sóc và hướng dẫn du khách vào lễ chùa đều do dân làng thay nhau đảm nhận. Riêng chức thủ từ được duy trì theo truyền thống “cha truyền, con nối”.
Ông Phô cho biết thêm, hiện nay có 30 thủ từ luân phiên trông nom chùa, mỗi người phụ trách trong vòng 15 ngày. Ban đêm, sẽ có thêm 2 người cùng túc trực, trông coi.
“Gia đình tôi nhiều đời kế tiếp nhau được phân công làm thủ từ ở chùa Keo Hành Thiện, đến tôi là đời thứ 8. Tôi được nghe các cụ kể lại rằng, xưa kia từng có một số vị sư được cử về chùa làm trụ trì nhưng chỉ sau ít ngày không rõ vì lý do gì họ đều lặng lẽ rời đi”, ông Phô cho hay.
Đối với nhiều người, một ngôi cổ tự bề thế như chùa Keo Hành Thiện lại không có sư trụ trì là điều khó lý giải. Thế nhưng, đối với người dân làng Hành Thiện, việc chùa Keo không có sư trụ trì thực ra không phải điều huyền bí mà chỉ như một “lệ làng” đã tồn tại suốt bao đời nay.
Dù không có sư trụ trì, ngôi cổ tự vẫn được người dân chăm nom chu đáo, giữ gìn nguyên vẹn nếp xưa. Hằng năm, hàng vạn du khách thập phương vẫn tìm về chùa Keo Hành Thiện, không chỉ để lễ Phật cầu an mà còn để cảm nhận vẻ đẹp thanh tịnh, trầm mặc của ngôi cổ tự đặc biệt.
Hoặc