Sông Đà, con sông hùng vĩ chảy qua vùng núi Tây Bắc Việt Nam, không chỉ nổi tiếng với cảnh quan thiên nhiên kỳ vĩ mà còn là nơi sinh sống của nhiều loài thủy sản quý hiếm. Trong số đó, cá rầm xanh/dầm xanh (tên khoa học Sinilabeo lemassoni) nổi bật như một biểu tượng của sự đa dạng sinh học sông ngòi.
Theo Thuysanvietnam, loài cá này từng được mệnh danh là "cá tiến Vua", thuộc nhóm "Ngũ quý hà thủy" – năm loài thủy sản quý hiếm bậc nhất gồm cá anh vũ, dầm xanh, cá lăng, cá chiên và cá bỗng.
Dữ liệu từ GCA thuộc Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản I (RIA1) cho thấy, cá dầm xanh chỉ có ở 3 quốc gia trên toàn thế giới đó là Việt Nam, Trung Quốc và Lào.
Ở Việt Nam, loài cá này phân bố tự nhiên chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía Bắc, tại vùng trung và thượng lưu các sông lớn như sông Đà, và một số sông khác như sông Thao, Chảy, Cầu, Mã..
Về đặc điểm sinh học, cá dầm xanh thuộc họ Cyprinidae (họ cá chép), với hình thái thích nghi hoàn hảo cho môi trường sông chảy xiết. Thân cá dài, dẹp bên, thuôn dần về phía đuôi, màu xám nâu ở lưng và trắng nhạt ở bụng, kèm theo các đốm đen ở gốc vảy.
Mõm nhô ra với môi trên có nếp nhăn ngang, tròn mẩy, miệng dưới nằm ngang và cong, kèm hai cặp râu ngắn. Mắt cá tương đối lớn, nằm ở phía trên đầu với khoảng cách rộng, giúp quan sát tốt trong môi trường đáy sông. Mang nối liền với vòm mang, và đặc biệt, ruột cá rất dài, gấp nhiều lần chiều dài cơ thể – một đặc trưng giúp tiêu hóa thức ăn thực vật hiệu quả.
Cá dầm xanh sống chủ yếu ở tầng đáy hoặc gần đáy sông, nơi nước trong, chảy mạnh, đáy đầy sỏi đá và rong rêu. Thức ăn chính của chúng bao gồm tảo đáy, bã hữu cơ và một số động vật không xương sống nhỏ.
Sự quý hiếm tựa báu vật của cá dầm xanh không chỉ nằm ở số lượng ít ỏi mà còn ở giá trị dinh dưỡng và văn hóa.
Thịt cá chắc, thơm ngọt, ít xương dăm, và có ruột nhỏ chỉ lớn hơn chiếc tăm. Trong lịch sử, loài cá này từng được dâng tiến vua chúa vì độ hiếm và hương vị đặc trưng.
Tuy nhiên, theo thời gian, do đánh bắt quá mức bằng các phương pháp thô sơ như điện giật hay lưới, quần thể tự nhiên đã giảm mạnh, dẫn đến nguy cơ tuyệt chủng cục bộ ở một số khu vực.
Nỗ lực duy trì loài cá tiến Vua
Theo các chuyên gia, cá dầm xanh chỉ sinh sống ở môi trường nước sạch, không thể tồn tại trong ao tù hoặc nước ô nhiễm, khiến việc bảo tồn trở nên cấp thiết. Hiện nay, loài cá này được liệt kê trong danh mục cần bảo vệ của ngành thủy sản từ năm 1996, và các nỗ lực bảo tồn đang tập trung vào việc thả giống vào sông để phục hồi quần thể.
Ảnh: GCA
Hiện, quần thể cá dầm xanh tự nhiên suy giảm nghiêm trọng do khai thác quá mức và ô nhiễm môi trường. Điều này khiến loài cá trở thành đối tượng cần bảo vệ khẩn cấp, không chỉ vì giá trị kinh tế mà còn vì vai trò trong hệ sinh thái sông nước.
Nghiên cứu khoa học về cá dầm xanh đã đạt được những bước tiến đáng kể trong thập kỷ qua, chủ yếu tập trung vào nhân giống nhân tạo và nuôi trồng.
Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản I (RIA1) là đơn vị tiên phong, với các dự án nghiên cứu từ năm 2013-2016 nhằm chuyển giao công nghệ sản xuất giống.
Nghiên cứu này không chỉ giải quyết vấn đề khan hiếm giống mà còn mở ra triển vọng nuôi thương mại ở các tỉnh miền núi phía Bắc, nơi có nguồn nước sạch dồi dào.
Ngoài ra, các nghiên cứu về đa dạng sinh học sông Đà cũng nhấn mạnh vai trò của cá dầm xanh trong hệ sinh thái. Chúng góp phần kiểm soát rong rêu và duy trì sự cân bằng dinh dưỡng dưới đáy sông.
Tuy nhiên, thách thức vẫn còn, như tỷ lệ thụ tinh trứng thấp và nhu cầu nghiên cứu thêm về quy trình nuôi từ giống đến cá bố mẹ. Các nhà khoa học khuyến nghị kết hợp bảo tồn tự nhiên với nuôi trồng, đồng thời nâng cao nhận thức cộng đồng để giảm khai thác trái phép.
Với những tiến bộ khoa học gần đây, hy vọng loài cá này sẽ được phục hồi và phát triển bền vững, mang lại lợi ích kinh tế cho người dân địa phương đồng thời giữ gìn đa dạng sinh học Việt Nam.
Hoặc