Cứ đến mùng 5 tháng 5 Âm lịch hằng năm, nhiều gia đình Việt lại tất bật chuẩn bị mâm cúng Tết Đoan Ngọ - một dịp lễ truyền thống lâu đời còn được gọi là "Tết diệt sâu bọ". Không chỉ mang giá trị tâm linh và tín ngưỡng, ngày lễ này còn là dịp đặc biệt để các món ăn mang hương vị mùa hè lên ngôi. Mỗi món ăn trong ngày Đoan Ngọ đều ẩn chứa ý nghĩa riêng, vừa là cách người xưa cân bằng âm dương, phòng bệnh theo quan niệm dân gian, vừa là biểu tượng của sự giao hòa với tự nhiên.
Vậy, trong ngày 5/5 Âm lịch, đâu là những món ăn nhất định phải có trên mâm cơm cúng và bàn ăn của người Việt?
1. Rượu nếp - “vị thuốc” diệt sâu bọ từ bụng
Trong tất cả các món ăn ngày Đoan Ngọ, rượu nếp là món được nhắc đến nhiều nhất. Dù là rượu nếp cẩm hay nếp cái hoa vàng, dạng cơm rượu viên hay rượu nếp mềm, món ăn này đều tượng trưng cho việc “diệt sâu bọ” - ý chỉ tiêu diệt các loại ký sinh trùng có hại trong cơ thể người.
Ảnh: Vũ Thu Hương
Theo quan niệm dân gian, vào sáng sớm ngày 5/5, khi bụng còn đói, ăn rượu nếp sẽ khiến các loại “sâu bệnh” trong người bị tiêu diệt. Ngoài ra, với khí hậu oi nồng của mùa hè, món rượu nếp lên men nhẹ còn có tác dụng kích thích tiêu hóa, giúp cơ thể dễ thích nghi hơn với thời tiết nóng ẩm.
Đặc biệt, mỗi vùng miền lại có biến tấu riêng: ở miền Bắc, rượu nếp thường để nguyên hạt, vị ngọt lẫn cay nhẹ; miền Trung lại chuộng vị đậm và nồng; còn miền Nam thì rượu nếp thường đi cùng cơm rượu trắng hoặc nước rượu thơm ngọt.
2. Bánh tro (bánh gio) - tinh túy ẩm thực dân dã
Một món ăn không thể thiếu trong ngày Đoan ngọ, đặc biệt ở miền Bắc và miền Trung, chính là bánh tro hay còn gọi là bánh ú tro, bánh gio. Loại bánh này được làm từ gạo nếp ngâm trong nước tro của các loại cây lành tính như rơm nếp, vỏ đậu, thân chuối khô, sau đó gói trong lá dong hoặc lá chuối rồi luộc chín.
Ảnh: Bao Anh Nguyen
Bánh có vị thanh mát, ăn kèm với mật mía hoặc đường mịn, là món ăn giải nhiệt tuyệt vời trong tiết hè. Người xưa tin rằng, bánh tro giúp thanh lọc cơ thể, giải độc, trừ tà khí. Màu vàng nâu trong veo của bánh cũng tượng trưng cho sự tinh khiết và khởi đầu mới, như một cách “tẩy sạch” những điều xui rủi trong năm.
3. Trái cây theo mùa - đặc biệt là mận và vải
Ngày Đoan ngọ diễn ra đúng vào thời điểm giao mùa đầu hạ - mùa của vô vàn loại trái cây tươi ngon như vải, mận, dưa hấu, xoài, mít... Trong đó, mận và vải là hai loại quả thường được ưu ái trên mâm cúng.
Ảnh: Bao Anh Nguyen
Theo quan niệm dân gian, mận và vải có tính nhiệt, vị chua ngọt đậm đà, giúp cơ thể “ra mồ hôi” để thanh lọc, đồng thời cũng là “thuốc tự nhiên” giúp cân bằng âm dương trong mùa nóng. Người ta thường ăn hoa quả ngay sau khi ăn rượu nếp để tăng hiệu quả “diệt sâu bọ”, “tống tiễn độc khí”.
4. Thịt vịt - món ăn âm tính cân bằng khí nóng mùa hè
Không phổ biến ở khắp mọi vùng, nhưng với nhiều địa phương miền Trung và Nam Bộ, thịt vịt là món ăn “chủ lực” trong ngày Tết Đoan ngọ. Theo Đông y, thịt vịt có tính mát, vị ngọt, giúp bổ âm, dưỡng tạng, rất phù hợp để bồi bổ cơ thể trong thời tiết oi bức của mùa hạ.
Nhiều gia đình chọn làm các món như vịt luộc chấm mắm gừng, bún măng vịt, vịt quay... Không chỉ ngon miệng, thịt vịt trong mâm cơm ngày 5/5 còn mang ý nghĩa cầu mong sự mát lành, khỏe mạnh cho cả gia đình suốt mùa hè.
5. Xôi ngũ sắc - lời chúc phúc ngũ hành
Ở một số vùng Tây Bắc và miền núi, người dân còn nấu xôi ngũ sắc vào dịp Đoan ngọ. Món xôi rực rỡ này gồm 5 màu: Trắng, đỏ, tím, vàng, xanh - tượng trưng cho ngũ hành Kim, Mộc, Thủy, Hỏa, Thổ. Mỗi màu đều được tạo từ nguyên liệu thiên nhiên như gấc, lá nếp, lá cẩm, nghệ...
Ảnh: Thanh Tây Bắc
Mâm xôi ngũ sắc không chỉ đẹp mắt mà còn chứa đựng lời cầu chúc cho một năm ngũ hành hài hòa, sức khỏe dồi dào, mùa màng bội thu và gia đình hạnh phúc. Đây là một trong những nét ẩm thực kết hợp tín ngưỡng và nghệ thuật dân gian đặc sắc của người Việt.
6. Một số món đặc sản địa phương khác
- Chè kê (miền Trung): Nấu từ kê vàng, nước cốt dừa, thơm bùi béo ngậy, tượng trưng cho sự đủ đầy.
- Chè trôi nước (Nam Bộ): Viên nếp tròn ngụm, nhân đậu xanh ngọt thanh, như hình ảnh “hòa hợp âm dương”.
- Trứng vịt lộn luộc: Được người xưa cho là món ăn “tăng cường sinh khí” khi kết hợp với rượu nếp và hoa quả.
Dù xã hội hiện đại đã giản lược nhiều nghi thức, nhưng tinh thần của ngày Đoan ngọ - “sống hòa cùng thiên nhiên, giữ gìn sức khỏe và cầu an” - vẫn được gìn giữ qua các món ăn đặc trưng. Mỗi món không chỉ là hương vị quê nhà mà còn là di sản văn hóa - nơi lưu giữ ký ức, tín ngưỡng và cả sự trân trọng với những mùa vụ no đủ.
Vào ngày mùng 5 tháng 5 Âm lịch, dù bạn đang ở đâu, đừng quên dành một bữa ăn đặc biệt - để “diệt sâu bọ” theo đúng nghĩa đen lẫn nghĩa bóng: Làm sạch cơ thể, làm mới tâm hồn, và cùng gia đình tận hưởng tinh hoa ẩm thực truyền thống Việt Nam.
Hoặc